Akhri Buugga Dhul iyo Dhaqan.

Wuxuu ka koobanyahay sheekooyin ku saabsan dhaqanka soomaaliyeed, aqoonta noocyada xoolaha la dhaqdo ee kala duwan, iyo xayawaanka duur joogta ah iyo suugaan. Sida gabayo, heeso iyo cuntubyo murti, maah-maahyo iyo sarbeeb isuga jira.

Waxaa kaloo ku jira sawiro lagu muujinayo xaywaanada iyo waxyaabaha dhaqanka laga isticmaalo miyiga soomaaliyeed.

Hadaba buuggaan dadke ayuu anfacaya.

1: Dadka yar yar ee soo koraya una baahan barashada afka iyo dhaqanka dalkooda hooyo .

2: dadka da’ada dhexe ee aan ku dhalan ama aan ku soo korin dalkii hooyo, afsoomaaliga iyo dhaqankii wadankana uu gaabsi uu ku yahay.

3: Dadka waa-weyn ee ku raagay qurbaha una baahan xasuusta iyo dib u curinta dhaqanka iyo suugaanta soomaaliyeed.

Buuggaani waxa uu agab weyn u yahay ama caawiye uu u yahay qofkasta oo xiisaynaya Afka, dhaqqanka, xoolaha, murtida iyo suugaanta soomaaliyeed yar iyo weynba.

Waxa ay ahayd in aan qaybtayda qaato, ka hor inta uusan dhiman dameerka.

Nin beeralay ah ayaa wax uu lahaa dameer iyo faras. Maalin maalimaha ka mid ah ayaa wax uu ka soo adeegtay suuqa alaab aad u fara badan isla markaasna waxaa uu watay dameerkii iyo farastii oo uu xoolaha ka lahaa. Ninkii beeralayda ahaa ayaa alaabtii uu suuqa ka soo gatay oo dhami wax uu saaray ama uu ku raray dameerkii, halka uu farastiina uusan saarin wax alaab ah. Xoogaha ama waqti yar kadib dameerkii ayaa bilaabay in uu daalo, waayo waxaa lagu raray, rar aad u tan weyn. Sidaa darteedna waxa uu codsiday in ay farastu wax uun ay ka qaado oo ay caawiso. Laakiin waa ay wacnayd in ay yeesho sidaa uu codsiday dameerka hayeshe waa ay diiday, oo waxa ay tiri maya. Dameerkii waxa uu siiwatay daalkiisa iyo alaabtii ku rarnayd, laakiin nasiib daro uga dambayntii waa uu xamili kari waayay, oo dameerkii dhulka ayuu ku dhacay oo waxa uuna ku dhintay ama uu ku naf baxay bartamaha wadada. Ninkii beeralayda ahaa oo aad u xanaaqsan ayaa wax uu bilaabay in uu gabi ahaanba alaabtii uu ku raro farastii. Farastaas oo markii hore diiday in ay qayb uun kaliya ay ka qaado dameerka, laakiinse hada ma diidi karto oo waa ay ku qasbantahay. Sidaas darteedana farasta wax ay ku noqotay xaywaan la rarto. Farastii ayaa uga dambayn tiri: waxa ay ahayd in aan qaybtayda qaato, ka hor inta uusan dhiman dameerkii. Hadaba Waa Maxay Xikmaddda Sheekada?

Akhri Buugga Waad Kuftaye Ka Bood. Buug Ka Hadlaya Dhacdooyinkii Waaweynaa ee Ka Dhacay Soomaaliya 1869-1991.

 
 
Waad Kuftaye Ka Bood waa buug ku saabsan xaalladaha dalka Soomaaliya ka jirtay shalay, tan maanta iyo sida ay u muuqato mustaqalka Soomaaliya. Buuggan waxaa qoray qoraa Axmed Xirsi Cali.
Qoraaga buuga waxa uu diirada ku saarayaa taariikhda faca weyn ee Soomaalida ay lahaan jirtay ka hor inta uusan gumeystayaashii soo galin qaarida Afrka.
Sidoo kale waxa uu buuga ka hadlayaa noloshada soomaalidii hore, wixii ka horeeyay qarnigii 19-aad. Qarniyadaas oo aan jirin maamul dowladeed oo soomaalida ay laheyd hadana waxaa dalka maamuli jiray Salaadiin, Guurtii, Isimmo, kuwaas oo ahaa maamulka beelaha. Beel kasta waxa ay lahayd suldaan iyo waxgarad maamula. Suldaan kastana waxa uu u madax banaanaa maamulkiisa. Waxaa talada maamulka gacanta ku haayay waxgaradka iyo odayaasha. Waxa ay beeshu lahayd xeerar iyo dhaqamo ay ku xaliso gafafka iyo dhibaatooyinka bulshida ka dhexdhaca. Culumma’u diinku waxa ay kala saari jireen beelaha marka ay dhacdo dhibaatoyin iyaga oo adeegsanaya axkaamta iyo quraanka.
Xilligaa wadanka kama jirin barnaamijy dhaqaale, arrimo bulsho iyo siyaasaded oo lagu horumariyo wadanka. Maamuladii salaadiinta waxa ay ka koobnaayeen nabadgelyada guud ee beelaha.
Dadka badankoodana waxa ay ahaayeen xoolo dhaqato, kuwaas oo ku tiirsanaa waxyaabaha ay ka heelaan xoolaha. Waxaa kalo jiray beeraley iyo kaluumaysato aan badneyn. Nolasha dadka waxa ay ahayd mid xasiloon sababta oo ah waxa ay heli jireen nolol maalmeedkooda. Cimilada wadankana waxa ay ahayd mid wanaagsan, waxaana inta badan u da’i jiray roobabka xilli roobyada.
Soomaalida waxa ay ahayd xoolo dhaqato ku nool mayiga, dadka ku nool magaalooyinka iyo tulooyinkana aadbay u yaraayeen. Waxaana la sheegaa in dadkii Soomaalida ee noolaa wixii ka horeeyay qarnigii 19-aad ay xiriir wanaagsan ay la lahaayeen Gariiga iyo Faraacinnadii iyaga oo u dhoofin jiray beeyada oo Soomaalida caanka ku ahayd. Laakiin xiriirkaas waxaa la sheegaa in uu ku yimid hoos u dhac kadib xadaaradii Soomaalida oo hoos u dhac ku yimid.
Sidoo Kale Buuga waxa Uu Ka Hadlayaa  Soo Galitaankii Gumeystayaashii Reer Yurub ee Qaarida Afrika.
Hadaba wixii xilligaa ka dambeeyay wadanka waxaa soo galay gumeystiyaashii reer yurub. Gumeystiyaasha marka hore waxa ay qaarada Afrika ku soo galeen qaab sahmin ganacsi iyo diimeed. Marka uu Soomaliya soo galay gumeystihii, dadka waxa ay galeen dagaal kharaar, kaas oo socday mudo 35 sano ah. Dagaalkaas marka uu dhamaaday waxaa ku xigay dagaal yar oo gobonimo doon ahaa. Uga dambayn soomaalida waxa ay ku goolaystay in xorriyadii wadanka ay dib u soo celiyaan.
Gumeystayaasha waxa ay abuureen dhibaatooyin fara badan.
Qoraa sidoo kale wax uu ku qiixayaa dhibaatooyinkii ka dhashay gumeystihii ama uu reebay oo ay ka mid tahay qabiilka oo Talyaaniga iyo Ingiriiska ayaa ka mid ahaa waxyaabaha Soomaalida qabiilka ku beeray. Taas oo aan ahayn dhaqan kii hore ee Soomaalida, waayo Soomaalidii hore qabiilka iskuma dhibaatayn jirin.
Asiga oo intaasi sii raaciyay in dowladahii wadanka soo maray aan qabiilka ka baabi’nin bulshada laakiin kaliya si dadban ay uga dhaqmi jireen haba uga badnaatee tii kacaankii.
Sidoo kale buugga waxa u uka hadlayaa dhaqan lumida ay soomaalida maanta ay ku sugan tahay iyo waxa ay u muuqato mustaqbalka hadii aysan iska gaarin.
Wixii la soo maray marka laga soo tago, maanta Soomaalida waxa ay u baahantahay in ay garabka isqabsato si looga gudbo marxaladda dhibta badan.
Uga dambayn Aniga oo ah Akhriste buuggaan, halkaan kuma soo koobi karo dhamaan wixii buugga ka hadlayay, laakiin, waxaan qof weliba oo jacel akhrinta buuggaagta aan kula talin lahaa in uu akhriyo si uu wax badan uga ogaado taariikhada iyo dhacdoyinkii soo maray wadanka Soomaaliya.
W/D: Mohamud Mohamed Ibrahim.

Qiso caajiib ah oo ku saabsan xaaladaha jaceyl ee aan loo meel dayin ee ay dhex maquuranayaan dhalinteena maanta iyo Nolasha ay ku sugan yihiin Soomaalida maanta ee qurba joogga ah.

Aniga oo aan maalimahan dhowaydba aan akhrinin buuga ku qoran Af-soomaali ayaan maalin dhowayd aan aaday maktabadda. Nasiib wanaag waxaan ka helay buugaag Soomaali ah, waxaana ka soo amaahsiday ilaa dhowr buug. Hadaba mid ka mid ah buugaagtii aan ka sooo qaatay maktabadda ayaa ii soo jiitay si heer sare leh, maaddama buuga laga qoray sheeko cajiib ah oo jaceyl ah gaar ahaan dhalinta maanta, isla markaasna waxaa iila muuqatay, sheeko laga cibro qaadan karo, sidoo kelina noqon karto cashar ay wax ka bartaan dhalinta weli aan qabsin sheekadaas oo kale. Hadaba sheekada dhamaanteeda kuma qori karo halkaan laakiin micnaha guud iyo u jeedadeeda ayaan soo koobi doonaa.

Sheekada waxa aan dhahnay wax ay ku saabsan tahay dhalinta manta jirta iyo sida jaceylka aan loo meel dayin ay u dhex maquuranayaan. Sheekadan ayaa ku saabsan ama ka hadlaysa wiil iyo gabar isjeclaa, oo jaceyl kooda aad ahaa, wadankii hooyona ku noolaa, dabadeedna wiilkii ayaa u suurta galeysa in uu yimaado qurbaha gaar qaarida yurub. Nasiib wanaag wiilkii waxa u helayaa sharciga wadankii uu marti gelinta weydiistay. Waxa uuna gabadhii ay is jeclaayeen uu ku sheegtay in ay tahay xaaskiisa oo loo soo qaado, hayeeshee xaaskiisa ma ahayn oo kaliya waa ay isjeclaayeen. Dawladii ayaa ka aqbashay in loo so qaadi doono xaaskiisa, oo waxa uu u xareeyay warqada soo qaadista ama soomaalida ay u taqaano leen. Gabadhi iyo wiilkii waa isjeclaayeen laakiinse gabadha waxa ay wiilka la shukaansan jirtay wiilal kale iyada oo iska dhaadhicinaysa in ay waqtiga ku lumanayso. Gabadhii waxa ay ku noolayd markeedii hore xamar ama muqdisho, wiilkii ayaa ka codsiday in ay tagto Neriobi maadama halkaas looga xareeyay visaha lagu imaanayo wadanka oo wiilka ku noolaa.

 Gabadhii waxa ay tagtay Neriobi, waxa ayna halkaas ay ku baratay asxaab cusub. Asxaabta ay baratay waxa ay ahaayeen kuwo nolasha ka dhacay oo bartay doogada iyo wax weliba oo maan dooriya ah. Gabadhiina waxaa la baray daroogada iyo qeybaha kala duwan ee maan dooriyaha oo waa ay la qabsatay. Nasiib daro wiilkii ay isjeclaayeen waxba kama oga waxa ay ku sugan tahay gacalisidiisa, oo kaliya teleefonka ayaa la iska yiraahdaa xabiibi iyo xabiibti. Gabadhii waxa ay halkaas ku yeelatay asxaab iskuga jirta wiilal iyo gabdho. Waxaana xusid mudan in ay Meesha isku barteen wiil ka soo laabtay gurbaha oo ka mid ah kuwo daroogada u saaxiibka ah. Gabadhii waxa ay haasaawid iyo jaceyl ay la bilowday wiilkii halkaas  ay isku barteen ee qurbaha ka yid. Halka keedii hore oo Meesha keenay ee dacwada u furayna ay weli habeenkii telefonka uga sheekaynayso. War iyo dhamaantiis gabadhii waxa ay si hoos ahi isku nikaaxsideen midkii Meesha ay isku barteen, waxaa sidoo kale xusid mudan in wiilka u dacwoonaya aanan weli mehersinin waayo waxa ay ka dhaa dhicisay in ay is nikaaxsan doonaan marka uu keeno halka asiga joogo.

Waa uu ka aqbalay maadama uu kalsooni badan uu ku qabay. Laakiin waxa ay guursatay midkii halka daroogada ay isku barteen, sidoo kale  waxa ay kula balantay in ay kaliya wiilkan yurub ku imaan doonto ee midkan halkan ku guursatay ay u sii gudbi doonto oo aan ku negaan doonin halka uu ku sugan yahay wiilkii ay horey isku jeclaayeen. Maalmo kadib wiilkii sida dhabta u jeclaa ayaa gabadhii u soo saaray visaha, nasiib wanaag waa ay tagtay wadankii uu ku sugayay jaceylkeeda. Laakiinse waxa ay ku tiri nabaday oo aniga waxa aan ahay xaas oo waxa aan u sii gudbayaa, ninkayga oo degan wadanka nagu dhegan ee nabad geliyo. Wiilkii ayaa ku dhacay goobtii oo waxaa loo la cariray cisbitaal, mudo ayuu la xanuunsanayey dhibaatadii soo gaartay laakiin nasiib wanaag waa uu ka soo kabtay.

Gabadhii waxa ay u gudubtay halkii uu ku noolaa ninkii sida hoose Neriobi ay iskaga soo nikaaxsideen. Mudo marka ay isla noolaayeen waxa uu u sheegay in ay isdhiibto oo magan geliyo wadanka ay waydiisato, kadib gabadhii waxa ay samaysay siidii ninkii kula taliyay. Nasiib daro waxaa la siiyay diidmo oo waxaa lagu yiri wadanka nooga bax. Ninkii ayaana sidoo kale u sheegay in aanan iyada xamili Karin oo wax uu u sheegay in ay magaalada gasho oo goobtaas ayuu ku furay. Ninkaas waxa uu ahaa ruux daroogada ka ganacsida. Uga dambeyntii gabadhii waxaa ka tira batay dhabaatooyinka iyo istareeska sidaa darteeda waxa ay bilowday in ay isla hadasho oo waxaa sidaana looga qoray in ay tahay qof waalan oo waxaa la duray cirbado oo la duro dadka isku buuqa.

Gabo gabo ka fiirso inta aadan falin.

W/D: Mohamud Mohamed Ibraahim.